CEM İBADETİ VE CEMEVİ

Cem, Alevilerin yapmış olduğu toplu ibadetin adıdır. Toplum ile yapılan ibadet, Alevilerde son derece önemli bir yere sahiptir. Cem, kelime manası itibariyle “toplanma, birleşme, birlik olma” anlamına gelir. Yol, erkân, edeb, ahlak, sorgu ve inancın bütün gerekleri Cem’de yapılır. Cem Alevi inanç ve kültür bütünlüğünün hemen hemen her konusunu işleyen kurumsallaşmış bir dini törendir. Cem hak meydanı olarak da nitelendirilir. Cemler de Hakk’a dua ve ibadet yapılır, niyaz edilir, secdeye gidilir. Bununla birlikte toplumsal yargılama olur, dara durulur, rızalık alınıp verilir, lokmalar yenilir, paylaşım sağlanır, semah dönülür, saz eşliğinde deyişler okunur, Allah-Muhammed-Ali yolunun en temel esasları ve ilkeleri öğretilir. Mehmet Yaman Dedenin deyimiyle “ Aleviliğin okuludur”.[1] Bir Alevi’nin doğumundan ölümüne kadar tüm yaşantısı Cem ile bağlantılıdır.

Cem, Allah-Muhammed-Ali yoluna girildiği, musahip tutulduğu, erkânın görüldüğü ve sorgunun yapıldığı yerdir. Her şeyden önce rızalığın sağlandığı yerdir. Yani kırgınlığın, küskünlüğün, hoşnutsuzluğun olmadığı yerdir. Kul hakkına riayet edilen meydandır. Kimin kime hakkı geçmişse ya da başkasının hakkı kendinde kaldıysa helalığın alındığı Hakk meydanıdır. Cem ibadetinde “Ölmeden önce ölünüz, hesaba çekilmeden önce hesabınızı görünüz, ahirete kul hakk’ı ile gitmeyiniz. Hiç kimseyle alıp vereceğiniz kalmasın. Alnınız açık, yüzünüz ak olsun. Dürüst, mert, iyi huylu olun. Döktüğünüz varsa doldurun, ağlattığınız varsa güldürün…” kuralları geçerlidir[2] İşte bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi Cem ibadeti günümüzde tüm insanların üzerinde düşünmesi ve faydalanması gereken bir anlayış ortaya koymaktadır. Kişisel hırsların ve maddiyatın en ilk sıralarda geldiği, her şeyin içinde yaşadığımız kapitalist ekonomik sistemlerde parayla alınıp satıldığı bir dönemde, nefsin terbiye edilmesi, yani günümüz deyimiyle ego’nun kontrol altına alınması ve Hakk’ın, yani rızalığın sağlanmasını amaçlayan Cem ibadeti büyük önem arz etmektedir. İnsan tabiatı gereği iyiyi de kötüyü de içinde barındırır. Din terminolojisi bunu, rahmanilik ve şeytanilik şeklinde dille getirir. Önemli olan Alevi Cemlerinde olduğu gibi, rahmani olan cevheri insanda ortaya çıkarmak ve muhafaza etmektir. Hakk-Muhammed-Ali divanı olarak kabul edilen Cem erkânınında kul hakkına saygı ve riayet en başta gelen ilkelerdendir.

Cem’de icra edilen her davranışın bir anlamı vardır. Yapılan her ritüelin zahiri (görünen) bir anlamı olmakla birlikte batinide (görünmeyen, iç anlamı) bir manası bulunmaktadır. Bütün faaliyetler birliğin ve dirliğin sağlanmasını amaçlamaktadır. Dünya ile ulu divanın, yani ahiretin birleşme, tamamlanma yeridir. Cem’de sunulan can’dır, haldir. Söylenen söz ve sergilenen özdür.[3] Yapılan secdeler Allah’ın huzurunda Adem’e ve dolayısıyla Hakk’a yapılır. Çünkü Adem’e secdeyi Allah yaratılış esnasında buyurmuştur. Hak meydanı denmesinin asıl sebebiyse bütün bu anlatılanlar ile yakından ilgilidir. Dünya işinin görüldüğü yer olmakla beraber, Ulu divanda durmak, ahiretide yaşamak gibi bir duygu halidir Cem Erkânı.

Hakk makamında oturan Pir/Mürşit Hz. Muhammed Mustafa, Rehber ise Hz. Ali olarak kabul edilir. Bu durum öyle iç içe geçmiştir ki Muhammed-Ali söylemiyle ikisi adeta birbirinden ayrılmaz konumdadır. Batini anlayışa göre aynı nurdan yaratıldıklarına inanılır ve onlardan şefaat beklenir. Cem erkânlarını Dedeler yönetir. Dedeler veya Pirler, Alevi-İslam anlayışında dinsel hiyerarşinin başında gelirler. Muhammed-Ali yolunu, Pir makamını temsil ederler. Posta, yani Cemin yapıldığı yerde, herkesin niyaz ettiği Pir makamına otururlar ve bütün Cem erkânını baştan sona 12 hizmet eşliğinde yönetirler. Muhammed-Ali makamı en saygın makam kabul edilir. Cem’e gelen canlar (insanlar), ilk önce eğilip Pir makamına secede edip niyazda bulunurlar. Arkasından ayakta selamlama vaziyetinde durarak, Pir makamından, Dede den dua alırlar. Cem’de gülbenkler okunur, Allah-Muhammed-Ali’ye salavat getirilir. Bu bölümde bazı örnekler vererek devam etmek istiyoruz. Cem’de 12 hizmetin yapıldığını ve bunun önemli bir yere sahip olduğunu yukarda belirtmiştik. Burada dedenin hizmet sahiplerine verdiği duanın bir kısmını ve tevbe duasının bir bölümünü örnek teşkil etmesi açısından aktarmak istiyoruz:

“Allah!..Allah…. Akşamlar hayır ola, hayırlar fetola, şerler defola. Hizmetleriniz kabul ola. Muratlarınız hasıl ola. Hazır gaib, zahir batın Cem erenlerinin nur Cemallerine aşk ola. On sekiz bin alemle birlikte mümin-müslüm cümle kardeşlerimizi Muhammed-Ali gülbangınden mahrum eylemeye. Allah cümlemizi didari Ehl- Beyt’e, meşreb-i Hüseyin’e nail eyleye…”[4]

Günahların afı için, Allah’a dua edilir. İlk önce Kuran-i Kerim’in Tevbe suresinin 119. ayeti okunur.

“Ey insanlar, Allah’tan sakının. Doğrularla beraber olun” (Tövbe suresi 119. ayet).

Ardından şu Gülbenk okunur:

“Tevbe günahlarımıza estağfurullah, elimizle, dilimizle, belimizle işlediğimiz günahlarımıza tevbe estağfurullah, kalbimizle Cem-i azamızla işlediğimiz günahlarımıza tevbe estağfurullah, isyanımıza tevbe-esttağfurullah.”

Daha sonra ise hep birlikte selavat getirilir.

“Allahüme salli ala seyyidina Muhammed’ in ve ala al-i Muhammed.”[5]

Cemlere gelen canlar lokmalarıyla birlikte gelirler. Pir’in huzurunda bir lokma duası şöyle verilir;

“Allah… Allah… lokmalarınız kabul, muradlarınız hasıl ola. Hak-Muhammed-Ali kabul eyleye. İmam Hasan, Şah Hüseyin, Hünkar Hacı Bektaş Veli defterine kayıt eyleye. Nur-i Nebi, Kerem- i Ali, Pirimiz Hünkarımız Hacı Bektaş Veli. Gerçek erenler demine hü…”[6]

Cem erkânı boyunca sırası geldikçe dualar/gülbanklar sıkça okunur. Verilen örnekleri genişletmek elbette ki mümkündür. Fakat biz verdiğimiz bu kesitlerle yetinerek devam etmek istiyoruz.

 Cemevi

 Cemevi, Cem ibadetinin yapıldığı yere verilen isimdir. Burası meydan yeri olarak nitelendirilir. Kırsal bölgeler’de Cem ibadeti büyükçe bir evde, varsa Cemevinde yapılır. Şehirlerde ise günümüzde gerek Anadolu’da gerekse Avrupa ve dünyanın çeşitli yerlerinde inşa edilen Cemevlerinde yapılmaktadır. Cem’in yapılması için aslında özel bir mekana gerek yoktur. Cem’e uygun her yerde Cem Erkânı yapılabilir. Aleviler nereye dönseler Allah’ı orada gördüklerini söylerler. “İnsanın Cemalini (yüzünü) görmek Hakk’ın yüzünü görmeye benzer. Çünkü Hakk Teala’nın sığdığı tek yer insanın gönlüdür, yani kalb beytullahıdır” derler. Onlara göre Allah’ın başka hiçbir mekana ihtiyacı yoktur. Önemli olan gönül evine girmektir. Hakk’ın mekanı insanın gönlü ise onun mekanını yıkmak en büyük günahlardan sayılmaktadır.

Cemevlerinin Günümüzdeki Önemi

 Son yıllarda kurulan Cemevleri Aleviler açısından son derece önemlidir. Bu Cemevleri ibadetin yanı sıra birçok alanda da hizmet vermekteler. Sosyal, kültürel, eğitim ve günlük sorunlara cevap verebilecek işlevlere sahipler. Özellikle Alevilerin ibadethanelerinin inşa edilmesi, kendilerine öz güven ve kimlik bilinci kazandırmıştır. Günümüzün modern ve küreselleşen dünyasında Cemevlerinin işlevi daha da önem kazanmıştır. Zamanın koşullarına göre yeniden yapılanma gerekmektedir. Köy toplumlarındaki koşullar ile şehir yaşantısı kıyaslanamayacak derecede birbirinden farklılaşmıştır. Bundan dolayı Alevilerin de çok yönlü hizmet verecek Cemevlerini kurmaları bilgili, erdemli ve yetkin din adamlarının olması kaçınılmaz bir durumdur. Bugün Alevilerin sıkıntılarına ve ihtiyaçlarına cevap verebilecek, çağın gerekliliklerine uygun Cemevlerinin oluşması hayati önem taşımaktadır.

Cemevleri Alevilerin sosyal statüsü açısından da büyük önem arz etmektedir. Her yönüyle iyi organize edilmiş Cemevleri, hem bireylerin manevi ihtiyaçlarına hem de günlük problemlerinin çözümüne büyük katkıda bulunacaktır. Cemevleri’nin ibadethane olarak bütün toplum kesimlerinin algısında yer alması, kabullenilmesi ve yasal olarak bir statüye kavuşması, yüzyıllardır takiye (gizlenme) yapmak zorunda kalan, Alevi insanının psikolojisini çok rahatlatacaktır. Aleviliğin geleceği günümüz şartlarına uygun, her ihtiyaca cevap verebilecek, modern Cemevlerinin oluşmasına bağlıdır. Eskiden olduğu gibi Pir- Talip ilişkisi maalesef şehir yaşantısında uygulanmamaktadır. Bu açıdan Cemevleri, kurum olarak bunu telafi edecek bir şekilde yapılandırılmalıdırlar. Pir – Talip ilişkisine daha sonra değineceğiz.

Cem’in Kökeni / Buyrukta Anlatılan Kırklar Cem’i

Aleviler, Cem’in “Kırklar’ın meclisinde” uygulandığına inanırlar. Bakınız günümüzde Alevilerin sevdiği inanç önderlerinden biri olan Mehmet Yaman dede durumu nasıl ifade ediyor:

“Cem, Kırklar Meclisi’nden bize kadar gelen ibadetimizin adıdır. Hz. Muhammed’in, Hz. Ali’nin, oniki İmamlar’ın ve erenlerin uyup uyguladığı Cem ibadeti’ni dedelerimiz gibi biz de yerine getirmekteyiz. Cem Aleviliğin okuludur. Cem olmazsa Alevilikte olmaz…”[7]

Cemsiz bir Aleviliğin olmayacağı konusunda istisnasız bütün Aleviler hemfikirdirler. Yaptığımız ankette bize verilen en önemli cevaplardan birisi ise, Cemsiz bir Aleviliğin düşünülemez olduğuydu. Peki Kırkların Cem’i hangi kaynaklarda anlatılmaktadır? Bu nokta kanımızca hayati önem taşımaktadır. Her kendine Alevi’yim diyen insanın bu yönde mutlaka bilgi sahibi olması gereklidir.

Alevilikte Cem’in yazılı olarak ayrıntılı bir şekilde anlatıldığı ana kaynak Buyruk’tur. Buyruk yada İmam Cafer-i Sadık Buyruğu olarak da adlandırılan kitap, Alevi inancının en başta gelen kaynağı konumundadır. Kuran-ı Kerim’den sonra Alevilerin en çok benimsedikleri ikinci eserdir. Çünkü İmam Cafer-i Sadık’ın sözlerinden oluştuğu kabul edilir. Alevilerin nerdeyse bütün inanç kuralları ve dini terminolojisi Buyruk kaynaklıdır. El yazması şeklinde Alevilerin ellerinde bulunan yazmalar, daha sonraları toplanıp kitap halinde yayınlanmıştır. Günümüzde birden fazla yayınlanmış Buyruk mevcuttur. Biz bu eserimizde özellikle Sefer Aytekin’in yayınladığı ve en özgün Buyruk yayınlarından biri olarak kabul görmüş olan Buyruktan faydalanacağız. Ayrıca Prof. Dr. Fuat Bozkurt’un günümüz Türkçesiyle yayınlamış olduğu Buyruktan da zaman zaman yararlanacağımızı belirtelim.

İlk önce tek kelime yorum yapmadan Buyrukta anlatılan Kırklar Cemini aktarmak istiyoruz. Buyrukta Kırklar ile Hz. Muhammed’in buluşması iki şekilde anlatılmaktadır. Kırklar Meclisi, Allah’ın hidayetine erişmiş, kırk mübarek zattan oluşan bir meclis olarak kabul edilir.

 Birinci Anlatım Şekli

“Kırklar Cem’i, Rivayettir ki, Muhammed Miraca gidince yolda bir aslan gördü. Çıkarıp hatemi (yüzüğünü) ağzına verdi. Orada nişan kaldı. Ondan revan (yola koyuldu) oldu. Sidretülmüntehaya (Hakk katına) erişti. Dosta (Allah’a) vasıl oldu. Doksan bin kelam söyledi. Otuzbini şeriat oldu. Cem’i yüzyirmidört bin kelam oldu. Altmış bini Ali’de sır oldu.

Muhammed Miraçtan gelirken Minada bir kubbe gördü. Kapıyı kaktı (çaldı) içeri vardı. Kırklardan birisi “Kimdir” deyü sual etti. Gaipten bir avaz (ses); “Muhammed Nebi geldi” dedi ve ol vakit Muhammede yer gösterdiler. Muhammed oturdu. Andan, Cebrail Aleyhüsselam geldi. Hatem fahri hatemi çıkarıp önüne koydu. Ol vakit Kırklar birden ayağa durdular. Hatem Peygamber yerinde oturdu. Bu kere, Muhammedin fikrinden bu geçti ki “sizler kimlersiniz” deyüp bunlara sual eyledi. Ol vakit Muhammde sual etmekte müşkili var idi. Muhammed baktı ki cümlesi bir kıyasta büyüğü kangisi (hangisi) küçügü kangisi olduğuna müşkilde kaldı. Muhammed bunlara dediki: “Sizin küçüğünüz kimdir ve ulunuz kimdir”.

Kırklar eytti: “Bizim ulumuz küçüğümüz kırktır” deyip cevap verdiler. Ol vakit Muhammed eyitti ya kani (hani) sizin biriniz noldu” dedi.

Kırklar eyittiler: “Seyyidullah, gitti” dediler. Kırklar eyitti: “ Ya Muhammed ne çok sordun dediler, Selmanı da bunda hazır bil ya Muhammed” dediler.

Ol vakit, Muhammed bunlardan nişan istedi. Kırklar eyitti: “Kırkımız birdir, birimiz kırktır.” Deyüp hemen kırklardan birisi kolunu kaldırdı. Muhammed neşter urdu (vurdu).

Kırklardan dahi birer damla kan aktı.

Ve Salman parstan geldi. Bir tane üzüm getirdi: Muhammed bir üzümü ezdi; şerbet eyledi. Kırklar içti. Çus ettiler. Muhammed, sam’a (semah) girdi. Semle (sarık) başından düştü. Kırk pare oldu. Kırklar kuşandılar.[8]

İkinci anlatım şeklinde ise Peygamber’in Kırklar’ın kapısına vardığını, ancak ilk etapta içeri giremediği, anlatılır. Kendini Peygamber olarak tanıttığı için, Kırklar’da “Var git Peygamberliğini ümmetine yap” gerekçesiyle ilk seferde, Peygambere kapıyı açmadıkları belirtilir. Fakat daha sonra Allah’tan nida gelince, yani Hakk’ın sesi duyulunca Hz. Peygamber içeri girmiştir.

 İkinci Anlatım Şekli

“ Kimsin?”

“Sırrıl kayyum, hadimül fukarayım”

Yani fukaralarn hitzmetçisiyim cevabı, Peygambere bütün kapıları açmıştır. Daha sonra Kırklar’ın Peygamberi selamlayıp hürmet etiklerini Buyruk şöyle anlatmaktadır;

“Merhaba; ehlen ve sehlen, dediler. Yani hoş geldin, kadem getirdin, gelmekliğin mübarek olsun dediler, miftahül ebvab deyü kapıyı açtılar… Meğer ki Şah-ı Merdan Ali dahi ol muhabbette hazır idi. Bunlar Resul hazretlerini görüncek kıyama (ayağa kalktılar) durdular. Yer gösterdiler. Seyyid geçip Ali’nin yanına oturdu. Lakin, Ali olduğunu bilmedi. Andan baktı; yirmi ikisi Müzekker ( Erkek ), on yedisi Müennestir ( Kadın ). Haber sorup eyitti “.[9]

“Buyrukta anlatılan “Kırklar Cemini” bir sonraki bölümde “Cem’de can olmak olgusu” başlığı altında yorumlayacağız. Bu konuya geçmeden önce Alevi yol büyüklerinin “Kırklar Cemini” eserlerinde nasıl işlediklerini görmek amacıyla birkaç örnek vermek istiyoruz.

Alevi Yol Büyüklerin’nin Eserlerinde “Kırklar Cem’i” Konusu

Bakınız, Pir Sultan bir şiirinde Kırklar’ı şu şekilde dile getiriyor:

Çekilip Kırklar’a vardık

Niye geldin can dediler

Baş kesip niyaz eyledik

Geç otur meydan dediler.

Kırklar meydanı ganidir

Görenin kalbin eridir

Külli seklerden beridir

Nerelisin can dediler.

Kırklar ile yedik içtik

Kaynayıp sohbette coştuk

Yetmiş yıl kürede piştik

Dahi çiğsin yan dediler.

Rehberine ver özünü

Erenler göre gönlünü

Müsahibin hak bileni

Edelim ihsan dediler.

Pir Sultan’ım kanım katlim

Gönlünü gönlüme kattım

Doksan yıl da ölü yattım

Gine sağsın can dediler.[10]

Pir Sultan “Çekilip Kırklar’ a vardık” derken Hz. Muhammed’in miraç dönüşü uğradığı Kırkları burada konu etmektedir ve Hz. Muhammed’in diliyle anlatmaktadır. Bir başka şiirinde ise ulu Pir, şu dizeleri ile kırkları dile getiriyor. Bu şiir belki de Pir Sultan’ın halk tarafindan en çok tanınan eseridir.

Koyun beni Hak aşkına yanayım

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan

Yolumdan dönüp mahrum mu kalayım

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan.

Benim pirim gayet ulu kişidir

Yediler ulu’su Kırklar eşidir

12 İmam’ın server başıdır

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan.

Ulu mahşer olur divan kurulur

Suçlu suçsuz gelir anda derilir

Piri olmayanlar anda bilinir

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan.

Pir Sultan’ım Arş’a çıkar ünümüz

O da bizim ulumuzdur pirimiz

Hakk’a teslim olsun garip canımız

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan.[11]

Pir Sultan bu eserinde birçok konuya aynı anda temas etmektedir. Yol`a ve Pir’e bağlılık başta olmak üzere Kırklar`dan, 12 İmamlardan, Ulu mahşerden ve Hakk’a teslim edilen can’dan söz eder. Kırklar`a eş olan Pir’i, yani Hz. Ali’yi över ve ulu divan, Mahşer kurulduğu zaman Pirsizlerin anın da belli olacağının altını çizer. Pir Sultan Yol`a o kadar derin bağlıdır ki, uğrunda asılmayı bile göze alır. Ulu Pir, tamda bu sevgi ve bağlılıktan dolayı dediğini yapmıştır ve darağacına gitmiştir. Bu erdemli davranışı, yani bir insan’ın ilkeleri uğruna ölümü göze alması kolay bir eylem olmayıp, çok zor bir iştir.

Şah İsamil Hatayi ise, Kırklar Meclis’ini bir şiirine şöyle yansıtmaktadır:

Kırklar meydanına vardım

Gel beri ey can dediler

İzeet ile selam verdiler

Gel işte meydan dediler.

Kırklar bir yerde durdular

Otur deyü yer verdiler

Önüme sofra kurdular

El lokmaya sun dediler.

Kırkların kalbi durudur

Gelenin kalbi arıdır

Gelisin kandan beridir

Söyle sen kimsin dediler.

Gir sema bile oyna

Silinsin açılsın ayna

Kırk yıl kazanda dur kayna

Dahi çiğ buten dediler.

Gördüğünü gözün ile

Söyleme sen sözün ile

Andan sonra bizim ile

Olasın mihman dediler.

Düşme dünya mihnetine

Talip ol Hak hazretine

Ab-i Zemzem şerbetine

Parmağın ban dediler.

Şah Hatayi’m nedir halin

Hakk’a şükr et kaldır elin

Guybetten kesegör dili

Her kula yeksan dediler.[12]

Aynı şeklilde Şah İsmail Hatayi’de Hz. Peygamberin diliyle kırklar meydanına vardığını, onlarla sohbet ettiğini, ikram gördüğünü, Kırklara lokmayı pay edip dağıttığını ve hoşnut olduğunu anlatmaktadır.

Kul Himmet ise Kırklar Meclisini şöyle anlatmaktadır:

Ezel meclisinde Kırklar Ceminde

Muhammed nuruna bezendi Ali

Kırklar ile bile ayin-i Cem’de

Bu aşkın sırrına özendi Ali

İlmin başı dedi kendin bilesin

Muhammde dedi Cem’e gelesin

Meydana getirdi aşkın dolusun

Kırklara şarabı sunandı Ali

Tuğba ağacından aldı dört yaprak

Pençei Abaya taksim kılarak

Bir hırka ayırdı içinde er hak

Giyindi eğnine donandı Ali.

Mansur kabul etti Hak didarını

Erenlere verdi külli varını

Muhammede verdi Hak didarını

Ol nura bulandı boyandı Ali.

Hu deyüp birliği kuruldu erkân

Hakikat sürüldü dem ile devran

Semaha kalktılar cümle aşıkan

Kırk kerre meydanı dolandı Ali.

Kul Himmet’im eder Hak muhabbete

Dahi yol gidermi birlikten öte

Mahabbetten kaçan egri sıfata

Lanetullah dedi inledi Ali.[13]

Yunus Emre ise Kırklar Cem’i’ni dizelerinde şöyle işlemiştir:

Muhammed ile bile Mirac’a ağan benim

Ashab-ı Suffe’yile yalıncak olan benim

Sabr ile kanaatı viribidim bunlara

Kırk kişi bir gömlekten başın çıkaran benim

O Kırkından birine neşteri çaldımıdı

Kırk’ından kan akıtıp ibret gösteren benim

Adem Peygamber ile Havva yaradılmadan

Uçmak’tan sürülüben o müflis olan benim

Adımı Yunus taktım sırrım aleme çaktım

Bundan ileri dahi dilde söylenen benim

Görüldüğü gibi Kırklar Cem’i, Alevi edebiyatına bütün canlılığı ile yansımıştır. Kırklar ve Kırklar Cem’ini konu alan sayısız esere Alevilerin yazınında rastlamak mümkündür. Özellikle yol büyüklerinin konuyu bu denli güzel işlemeleri Alevilik açısından son derece önemlidir. Çünkü ulu Pirlerin söyledikleri herhangi bir insanın söylediklerine benzemez, belirleyici bir özellik taşır. Zaten bu tür konuları birinci derecede yol ulularından öğrenmek kanaatimizce en doğru ve sahici olanıdır. Diğer taraftan kırk sayısının diğer birçok söylemde ve gelenekte yer aldığını belirtmek gerekir. Örneğin, yeni doğan çocuklarda kırk çıkarma veya Hakk’a yürüyen bir insanın kırkını vermek gibi. 

Cem’de Can Olma Olgusu

Aleviler Cem’e katılan insanların tümüne “Can” diye hitap ederler. Bu hitap tarzı başlı başına, Alevilerin insana bakışını ve ona ne kadar değer verdiğini çok net bir şekilde ortaya koymaktadır. “Can” kelimesi insanları bütün sıfatlarından soyutlayan, onu tümüyle sadece insan olduğu için yücelten ve kabul eden bir anlam ifade eder. “Can” tanımlaması insanların toplum içinde, günlük yaşamlarında sahip oldukları tüm sosyal statülerini, yani makamlarını, mevkilerini, zenginliklerini, fakirliklerini, cinsiyetlerini dahi ortadan kaldıran ve herkesi Hakk meydanında eşit şekilde bir araya getiren, tarif edilemez güzellikte bir düşünceyi barındırır.

Hiç kimse Cem esnasında üstün görülmez. Kadın erkek ayrımı yapılmaz. Benciliğin hiçbir çeşidine yer verilmez. Beşeri hayatta insanların arasında oluşan basamakların tümü yıkılır. Fiziksel farklılıkların tümü ortadan kalkar. Herkes adeta o meydanda bir hiç haline gelir. Sadece Hak meydanında “Can” yani “ruh” kalır. Can kelimesi dini terminolojide aynı zamanda ruh anlamına da gelmektedir. Aleviler “Ten ölür, can ölmez” derler. Ölen bedendir, yani tendir. Hakk’a yürüyen ise candır, yani ruhtur. İnsan’ın kendisini her şeyden arındırarak Hak meydanına teslim etmesidir. Günümüz dünyasında bu anlayıştan örnek alınabilecek, insana hak ettiği değeri verecek birçok dersin alınabileceğine inanıyoruz. Çağımızda maalesef her şey, ama her şey piyasa kuralları gereği alınıp satılmaktadır. Piyasa, yani pazar, kapitalist ekonomik düzenlerde her şeyi belirleyen ana faktördür. Kâr amaçlı faaliyetler ön plana çıkmaktadır. Her şey piyasada yapılacak kâra endekslidir. Pazarların insanların ihtiyaçlarını gidermesi yerine, sanki insanlar pazarların ihtiyacını giderir gibidirler. Maddiyat ve güç uğruna her şey pazarlarda alınıp satılmaktadr.

İnsanın onuru, haysiyeti, gururu, namusu, şerefi ve insanı insan yapan ne kadar erdem varsa, göz ardı edilip, ayaklar altına alınmaktadır. Hepimiz maalesef aynı piyasa düzeni içinde ve aynı koşullar altında yaşıyoruz. Bu durum bizlerin davranışlarına, düşüncelerine, hal ve hareketlerine ve kişiliklerimize ister istemez yansımaktadır. Mal, mevki ve güç uğruna sürekli bir rekabet içinde olup egomuza yenilebiliyoruz. Tamda bu nokta da “Can” olabilmek, erenler meydanında “hiç” olup birbirimize eşit davranmak, insan olduğumuzu tekrar hatırlamak açısından eşsiz güzellikte bir emsal teşkil etmektedir. Alevilerin inandığı “Kırklar Cem’i” bu manada bütün insanlık için bir model konumundadır. Çünkü orada, herkes eşit ve özgürdür. Hiç bir sıfatın ve niteliğin Hak meydanında kıymeti yoktur. Allah’ın huzurunda kul olmanın, turap olmanın, eşit olmanın, Hakk ile Hakk olmanın bir değeri vardır.

Hz. Muhammed’in, Peygamberlik makamıyla Kırklar Cemine girmek istemesi bile mümkün olmamıştır. Zira “Ben yoktan var olmuş bir yoksulum” dedikten sonra içeri girebilmiştir. Bu ibret alınması gereken bir durumdur. Aslında Hakk Teala burada Hz. Peygamber ve Kırkların aracılığıyla ilahi bir mesaj vermektedir. Allah dileseydi Hz. Muhammed’i elbette ki ilk seferde Kırkların meclisine girmesini sağlardı. Fakat bu misal ile hiç bir makamın Allah’ın katında kıymetinin olmadığını bize göstermektedir. Yine Kırkların “birimiz hepimiz, hepimiz birimiz” demeleri herkesin Hakk meydanında can olmasının bir göstergesidir.

Kırkların kadınlardan ve erkeklerden oluşması ve Hz. Peygamberin bir üzüm tanesini paylaştırıp, hepisinin içmesi ve mest olmaları da eşitliğin çok önemli bir belirtisidir. Asıl olan ise canların birliğinin sağlanmasıdır. Bunuda en bariz şekilde şuradan anlıyoruz ki Kırklar’dan birine neşterin vurulması sonucu, kırkından kanın akması, onların ne türden bir birlik halinde olduğunun kanıtıdır. Yine Hz. Muhammed’in sarığının düşüp kırk parçaya bölünmesi, paylaşıma, birliğe ve eşitliğe bir işarettir. İşte Hakk’ın izniyle bu Kırklar Meclisi gerçekleşmiş olmasaydı, bizim bunlardan örnek alma fırsatımız olmayacaktı.

Bu açıdan Hz. Peygamber’in Kırklara uğraması çok önemlidir. Çünkü Peygamber olmasaydı Kırklar bilinemezdi. Onun sayesinde bilindi ve insanlara can olmanın ne kadar kıymetli olduğu öğretildi. Böylece Hakk meydanında Allah’ın resulü ile Velisi, Kırklar ile birlikte insanlara paha biçilmez bir örneklemeyle can olmanın, benlikten sıyrılmanın, birliğe varmanın, ulaşılması gereken hedefler olduğunu beyan ettiler. Eğer bizde günümüzde nefsimize gem vurmayı öğrenip Hakk ile Hakk olmak istiyorsak, sadece kendi kişisel zevklerimizi ve ihtiraslarımızı ön plana çıkartmak yerine, Kırklar Meclisinde anlatılanlara kulak verip, hem manayı hem de simgeyi anlamalıyız. Ve bu anlayışa göre bizi kemalete yaklaştıracak dersler çıkartabilirsek ilerlemiş oluruz. Daha öncede belirttiğimiz gibi insanoğlu toplumsal bir varlıktır. İnsanın insana her daim ihtiyacı vardır. Bu anlamda sosyalleşmek toplum refahı ve mutluluğu açısından büyük rol oynamaktadır. İşte bunun en güzel örneğini, yani bencilliğin yerine birliğin sağlanması düşüncesini, Kırklar Ceminde yaşananlar gözler önüne sermektedir. Keşke günümüzde herkes herkese can gözüyle bakabilse, “Canlar” diye hitap edip, birlikten yana olabilse…

Alevi inancının insan’ı insan’dan ayırmama anlayışı işte tamda “Can olma” olgusundan kaynaklanmaktadır. Dil, din, ırk, renk ve cinsiyetin bu ulvi düşünceye göre önemi yoktur. Zatan Allah dileseydi herkesi ve her şeyi tek düzen yaratırdı. Fakat Hakk Teala yaratılışı çok çeşitli ve renkli meydana getirmiştir. Bu öyle bir şeydir ki örneğin hiçbir insanı bile diğer bir insan gibi yaratmamıştır. Mesela her insanın kendine ait, başkasına benzemiyen bir parmak izi vardır. Allah cümle varlığı yaratırken çeşitliliği sevmiştir. İşte yaratılışı bir görmek ve Hakk’ın nazarında olduğu gibi, eşit algılamak, özellikle insan’a “Can” diyebilmek, Alevi inancının en güzel yanlarından birisidir.

Bu ulvi inancı ve felsefeyi insanlara anlatmak ve gelecek kuşaklara aktarmak hepimizin görevi olmalıdır. Eminiz ki cümle insana can gözüyle bakabilmek hem barışı sağlar hem de insanların birbirlerini sevmelerine katkıda bulunur. Sevmek karşılıksız ve koşulsuz olunca güzeldir. İnsanları sevmek ve onlara hürmet etmek, Alevilerin deyimiyle “Ademe secde etmek” çok önemlidir, çünkü bu Allah’a secde etmek demektir. Kendi ruhundan Adem’e üfleyen Allah için en kutsal varlık insandır. Cümle yaratılan Adem’e secde etmiştir. İblis ise benlik taslayarak şeytan olmayı seçmiştir. Bundan dolayı Cem’de benlik, senlik kabul edilmez, onun yerine Cem olmak, birliğe ulaşmak en üstün meziyet sayılır. İnsanı kendi kabesi gören ve Allah-Muhammed-Ali’nin ahlakıyla bütünleşen insan, kendisine “Alevi’yim” diyebilmelidir. Allah-Muhammd- Ali yolunun yolcusu, insanlara can gözüyle bakmayı, aynı nazarda görmeyi, incitmemeyi, sevmeyi ve hangi koşullarda olursa olsun, ayrım yapmamayı gerektirir. Pir Sultan tek bir cümle ile bunu en güzel şekilde özetlemiştir.

“Gelin canlar bir olalım”

Bu manevi yolculukta, canların özellikle Cemlerde birliği sağlamaları, Allah’a yapılabilecek en güzel ibadet sayılmaktadır. Aleviler Allah’a bütün kalbleriyle inanırlar, onun her şeyi yarattığını ve insanda tecelli ettiğini her fırsata dile getirirler. Kâinatta var olan her şeyi Hakk’ın bir yansıması olarak tarif ederler. Bu düşünüş tarzına tasavvufta Vahdet-i Vucut felsefesi denilmektedir. “Hakk’tan geldik yine ona yürüyeceğiz” derler. Her daim Hakk’ın birliğinden ve dolayısıyla insanların birliğinden söz ederler. Bunun içinde yapılacak bütün inançsal ve toplumsal faaliyetlerin insanı kemalete erdirmesi yönünde olması gerektiğini dillendirirler. Alevi tasavvufuna göre yüceliğin zıddı, adına şeytan denilen bencilliktir. Kişi yücelik ve olgunluk ile bu nefsi ezmelidir. Böylece şeytanı ezmiş olur ve bu vesileyle kendisinde kötülük ve haksızlık gibi şeyler doğmaz. Aleviler insanın gönlünde iki sultanın olduğunu söylerler. Bunlarda Hz. Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin Makalat’a anlattığına göre: birisi rahmani, diğer ise şeytani olan sultanlardır.

Buna göre şeytani sultanın adı nefistir. Rahmani sultanın adı ise akıldır. [15]İnsan bundan dolayı rahmani olanı seçmelidir. „Rahmani sultanın” canların gönlündeki ikdidarı için gayret göstermelidir. Çünkü ten ölür, canlar ise Hakk’a yürür. Alevi-Bektaşiler ruhun ölümsüz olduğuna ve mutlaka canın kafesten kurtulup, Hakk’a geri döneceğini sıkça vurgularlar. Bu da yine aynı şekilde ozanların nefeslerine yasımıştır.

Ölürse tenler ölür,

Canlar ölesi değil.

                          (Yunus Emre)

Bir gün olur tenim düşer toprağa,

Karışır toprağa toz olur gider.

                           (Aşık Veysel)

Vucudun bir kafese benzetilmesi özellikle Bektaşilerde daha yaygın bir şekilde dile getirilir. İnsan vucudunu bir kafese, ruhu ise içinde çırpınmakta olan bir kuşa benzetirler. İşte bir gün ruh, ten kafesinden kurtularak aslına geri döner. O vakit can Hakk’a kavuşmuş olur. Çünkü Allah Kuran-ı Kerim’de, “ Bir gün mutlaka bana geri döndürüleceksiniz” demektedir. Böyle bakıldığında ise aslında ölüm diye bir şey yoktur. Sadece beli bir sürenin sonunda ten’den ayrılan bir can vardır. İşte “ can olabilmek”, “ölmeden önce ölebilmek” Aleviliğin insan’a, Hakk’a olan saygısını ve mukkades inancını bir kez daha ortaya koymaktadır. Bu manada “can” olmak insanın fiziksel içgüdülerinin kontrol altına alınması ve sosyalleştirilmesi demektir. Çünkü insanın egosu kolayca tatmin olmayan bir şeydir. İstedikçe ister. Oysa Cem’de can olmanın en büyük özelliği bu istekleri törpüleyip, insanda o rahmani olan cevheri ortaya çıkartmaktır.

Cem’de 12 Hizmet

12 Hizmet özellikle görgü Cemlerinde uygulanır ve farklı ritüellerden oluşmaktadır. Hangi inanç olursa olsun, insanların yaptıkları toplu ibadetlerde mutlaka belirli kurallar, hükümler ve seremoniler mevcuttur. Alevilerde de durum farklı değildir. 12 Hizmet diye adlandırdıkları ve Cem süresi boyunca görevlendirilen insanlar tarafindan uygulanan ritüeller bulunmaktadır. Buna göre hizmet sahipleri, Cem’in açılışından kapanışına kadar Dede ile birlikte Cem erkânının nizam içinde sonlanmasını sağlarlar. Her hizmetin derin batini bir anlamı ve yerine getiriliş şekli bunlunmaktadır. 12 Hizmet, bazen ritüellerin ugulanış ve sıranalış şekli bakımından bölgelere göre farklı biçimlerde yerine getirilse de öz itibariyle Alevi Cemlerinde uygulanmaktadır. Hizmet sahipleri büyük bir itinayla görevlerine hazırlanır ve muazzam bir harmoni içinde görevlerini yerine getirirler. Cem ibadetinin iskeletini bir nevi 12 hizmet oluşturmaktadır. Biz ilk önce 12 Hizmeti sıralayalım sonra da anlamlarını açıklamaya çalışalım.

Cem’de 12 Hizmet

1. Dede (Sercem’de denilir, Cem’i yönetir)

2. Rehber (Görgüsü yapılanlara ve Cem’e katılanlara yardımcı olur)

3. Gözcü (Cem’de düzeni ve suküneti sağlar)

4. Çerağcı (Çerağ yakılması, meydanın aydınlatması ile görevlidir)

5. Zakir (Saz eşliğinde deyiş, düvaz, miraçlama söyler)

6. Farraş (Car – süpürge çalar, manevi temizlik yapar, gerekirse rehbere yardım eder)

7. Sakka-İbriktar (Sakka suyu dağıtır)

8. Sofracı-Kurbancı (kurban ve yemek işlerine bakar)

9. Semahcı-Pervane (Semah yaparlar)

10. Peyik (Cem’in olacağını haber verir, canları Cem’e davet eder)

11. İznikçi (Cemevi’nin temizliğini sağlar)

12. Bekçi (Cem’in güvenliğini sağlar)[16]

Hizmet / Dede / Mürşit

Dede, Cem’i yöneten dini önderdir. Görev itibariyle Hz. Muhammed’i, Hz. Ali’yi ve Hacı Bektaş Veli’yi temsil eder. Onların adına ikrar alır nasip, dua verir.[17] Hak- Muhammed-Ali yolunu, erkânını, ilkelerini ve ahlaki kurallarını anlatır. Bilgili, yetkin, edepli ve örnek bir kişiliğe sahip olması gerekmektedir. Pir postunda oturduğu için Aleviler’in ruhani lideri konumundadır. Bölgelere göre farklı şekillerde isimlendirilir. Örneğin, Tahtacılarda Mürebi, Edirne Bektaşilerinde Baba, İstanbul Bektaşilerinde Mürşit, Anadolu Alevilerin de ise Dede veya Mürşit olarak anılır.[18] Fakat günümüzde Dede tanımlaması daha çok yaygınlık kazanmıştır. Dede Cem’i duayla başlatır ve sırası geldikçe Cem esnasında hizmet sahiplerine oturmuş olduğu makamın / postun, vermiş olduğu yetkiyle dualarını verir. Yapılan hizmetlerin kendine değil Hak-Muhammed-Ali divanına yapıldığını sürekli hatırlatır. Aydınlatıcı ve eğitici konuşmalar yapar. Dede posta oturmadan önce Cemaaten rızalık ister ve daha sonra usülünce geçip posta oturur. Toplumun rızalık vermediği bir kimse posta oturamaz. Cem’i yönettiği için yeri geldikçe duaları da o verir. Dedenin hizmet sahiplerine topluca verdiği dua örneğin şöyledir:

“Allah… Allah… Akşamlar hayır ola, hayırlar feth ola, şerler def ola. Hizmetleriniz kabul ola. Muratlarınız hasıl ola hazır, gaip, zahir, batın ayini Cem erenlerinin nur Cemallerine aşkola. Onsekizbin alemle birlikte mümin müslüm cümle kardaşlarımızı Muhammed- Ali gülbangınden mahrum eylemeye, Allah cümlemizi didar’ı Ehl-i Beyt’e meşreb-i Hüseyin’e nail eyleye. Muhammed-el Mustafa, Aliyyel’l Murtaza, Fatima ana ve diğer hizmet sahiplerinin hüsn-ü himmetleri üzerinizde ola. Saklaya, bekleye… Dil bizden nefes Kutb-ül Arifin Gavs-el-Vasilin Hünkar Hacı Bektaş Veli’den ola. Nur-i Nebi, Kerem-i Ali, Gülbang-i Muhammedi Dem-i pir, gerçek erenler demine Hü…”[19]

Hizmet / Rehber

Rehber, Alevi Cemlerinde Dede den sonra ikinci önemli hizmettir. Dede’nin olmadığı zamanlarda Cem’e, Rehber vekalet eder. Talibi, yani Hak-Muhammed-Ali yoluna girmek istiyenleri eğitir, hazırlar ve yol kurallarını öğretir.[20] Dedeye yardımcı olup, canlara yol yordam konusunda rehberlik yapar. İkrar vermek isteyenlerin öğretmeni konumundadır.

Hizmet / Gözcü

Cemlerin nizam ve huzur içinde geçmesini sağlar. Rehber’e yardımcı olur. Erkan yerinin disiplini ve düzeni onun sorumluluğundadır. Canlar’ın Cem dışındaki hal ve hareketlerinin de gözcüsüdür. Aksi durumlarda Dede’yi bilgilendirir ve şahsı uyarır.[21] Cem erkânı boyunca diğer hizmetlerin yapılması için yardımcı olur, sukünatı, dirliği ve birliği sağlar. Aynı zamanda en çok göz önünde bulunan hizmet olup, Cemin coşku ve duygusallık içinde sona ermesine yardımcı olur.

Hizmet / Çerağcı veya Delilci

Cem meydanının hem zahiri anlamda aydınlatılmasından hem de batini manada nurlanmasından sorumludur. Hz. Muhammed’in nurunu simgeleyen çerağların yakılmasını ve yanar kalmasını, çerağcı sağlar. Cemler çerağların uyandırılması (yakılması) ile başlar. Çerağcı ilk önce kandilin yakılması için Kuran-ı Kerim’in Nur suresinin 35’nci ayetini okur.

“Allah göklerin ve yerin Nur’udur. O’nun nurunun örneği içinde çerağ bulunan bir kandile benzer. Kandil bir sırça içerisindedir. Sırça içinden bir yıldız gibidir’ki doğuya da batıya da nispeti olmayan bereketli bir zeytin ağacından yakılır. Bu ağacın yağı neredeyse ateş dokunmasa bile ışık saçar. Nur üzerine nurdur o. Allah dilediğini kendi nuruna kılavuzlar. Allah insanlara örnekler verir. Allah her şeyi bilmektedir.”[22]

Çerağcı daha sonra çerağı uyandırır (yakar). Çerağ yanarken dizi üzeri gelip şu duayı okuyarak, canları selavat vermeye çağırır:

“Çerağ-ı rüşan, fahr-i dervişan, zuhür-i iman, Himmet-i Piran, Pir-i Horosan, Kürşad-ı Meydan, Kuvve-i Abdalan, Kanun-u evliya gerçekler demine hu…”

Daha sonra Cem’e katılan canlar, Muhammed-Ali’ye ve imamlara candan salevat verirler.

“ Allahümme salli ala Seyyidina Muhammed Mustafa

Allahümme salli ala Seyyidina Aliyye’l Murtaza

Allahümme salli ala Seyyidina Hasanü’l Müçteba

Allahümme salli ala Seyyidina Hüseyin-i Kerbela

Allahümme salli ala Seyyidina Zeyne’l Aba

Allahümme salli ala Seyyidina Bakır Baha

Allahümme salli ala Seyyidina Cafer Rehnüma

Allahümme salli ala Seyyidina Kazım Musa

Allahümme salli ala Seyyidina Ali Sultan Rıza

Allahümme salli ala Seyyidina Muhammed Taki

Allahümme salli ala Seyyidina Ali Naki

Allahümme salli ala Seyyidina Hasan Askeri

Allahümme salli ala Seyyidina Muhammed Mehdi”[23]

Selavattan sonra çerağcı secdeye varıp niyaz ettikten sonra ayağa kalkar. Böylece meydan Hakk- Muhammed –Ali’nin nuruyla nurlanır, güzelleşir ve aydınlanır. Bu ritüelin sembolik manası inançsal açıdan çok derindir. Çünkü Erenler meydanı inanışa göre yapılan bu dua ve uygulamalarla, Allah’ın nuru ile nurlanmış olur.

Hizmet / Zakir

Alevilerin ibadetlerinde saz eşliğinde söylenen deyişlerin ve nefeslerin rölü çok önemlidir. Bu görevi Cemlerde zakirler üstlenirler. Zakirlerin sesinin güzel ve etkili olmasına dikkat edilir. Dede’nin izniyle çalıp söylemeye başlar. İbadet boyunca yeri geldikçe, deyiş, nefes, mersiye, tevhit, miraclama ve düvaz okur.

Hizmet / Farraş veya Süpürgeci

Farraş’a süpürgeci veya Carcı’da denilmektedir. Cemevi’nin temizliğinden sorumludur, Burada asıl olan manevi temizliktir. Cem’de her hizmetten sonra bir süpürge ile meydana gelinerek sembolik bir temizleme yapılır. Hizmetler yapıldıkça günahlardan arınıldığı, meydanın ise temizlenmesi gerektiği inancına dayanır.[24] Bu temizlik batini manada yapılan temizliği sembolize etmektedir.

Dede, Cem erenlerini Edep-Erkana davet eder. Katılımcılar diz üzeri gelirler. Farraş süpürgeyi meydana çalıp manevi temizliği yaptıktan sonra dar’a durup şunları söyler:

“Hamdü’lillah Pirimiz Hazret-i Bektaş’dır, Üstadımız Al-i Muhammed’den Seydi Ferraş‘dır. Bercmal-i Muhammed, Kemal-i Hasan, Hüseyin, Ali Ra Bülend’e Salavat” der.

Tüm Cemaat:

“Allahüme Salli ala Seyyidina Muhammed ve ala Al-i Muhammed” diye selavat getirir.

Daha sonra ise Dede bu hizmettin duasını verir:

“Allah… Allah… Hayırlar fethola, şerler defola, Münkir, münafık matola. Süpürgeci Selman… Kör olsun Yezid-ü Mervan. Carımıza Ali Şah-ı Merdan. Hizmettin Hakk’a geçe. Seydi Ferraşın himmeti üzerinde ola. Yüzün akola. Nur-u Nebi Kerem-i Ali Pirimiz Hünkar Hacı Bektaş Veli demine hü…”[25]

Hizmet / Sakka

Bu hizmeti sunan kişi omuzunda havlu, elinde leğen ve ibriki ile Cem ibadetinde yerini alır. Dede’nin sembolik abdest almasında yardımcı olur. Suyunu döker havluyu uzatır. Dua verildikten sonra Cem erenlerine suyu dağıtır veya avucuyla üzerlerine serper. Serpilen su, zemzem suyuna benzetilir.

Hizmet / Sofracı veya Kurbancı

Çoğu zaman niyazcı diye adlandırılan Kurbancı, lokma, kurban ve yemek işlerine bakar. Kurbanları tekbirliyerek keser veya kestirir, hazır hale getirir. Lokma merasiminde Cem’de sofrayı kurar, kaldırır. Hak lokmasını dağıtır.

“Elimde yoktur terazi ey canlar, oldunuz mu hakkınıza razı?”

diye Cemaate seslenir. [26] Cem’de bulunanların rızalığını ister. Herkes hakkına razı olduktan sonra hizmeti tamamlanmış olur.

Hizmet / Semahçı veya Pervane

Semahçılar sıraları geldiği zaman, Zakir’in çaldığı müzik eşliğinde semah yaparlar. Buna Semaha durmak, kalkmak, çekmek veya dönmekte denilir. Semah, Alevi-Bektaşilere göre yapılan ibadettin bir parçasıdır. Allah ile başbaşa kalmanın en yoğun yaşanılan duygusal halidir. Konsentrasyon gerektiren, Hakk meydanında Hakk ile başbaşa kalma durumudur. Hakk’a geri dönüşü temsil eder.

Dedeler semah esnasında sürekli şu ifadeleri kullanırlar:

“Hakk için ola seyir için olmaya!”

Bu da bize gösteriyor ki Alevi inancında dönülen semahlar Hakk içindir, kul için değil. Folklorik bir faaliyet değil, ibadettir.

Hizmet / Peyik veya Haberci

Peyik tüm canlara, Cem’in yapılacağını haber veren kişidir. Dede ile canlar arasındaki haberleşmeyi sağlar. Ayrıca Cem esnasında diğer hizmetçilere yardımcı olur.[27]

Hizmet / İznikçi veya Meydancı

Cemevi’nin düzeninden ve temizliğinden sorumludur. Her şeyi sıra ve kurallına göre yerlerine yerleştirir. Cemevine gelen canlara da Dede huzurunda duruş, niyaz ve diğer ritüellerde yol gösterir. Örneğin orturma yerlerini belirler.[28] Cem’in aslına uygun bir düzen içinde geçmesine yardımcı olur.

Hizmet / Bekçi

Bekçi, Cem’in ve Cem’e gelen canların güvenliğini sağlar. Özellikle eski zamanlarda Aleviler Cemlerini gizli yapmak zorunda kalmışlardır. Resmi otoriteler Alevi insanını hep baskı ve takip altında tutmuşlardır. Bundan dolayı bekçiler’in görevi çok önemliydi. Özellikle kırsal bölgelerde bekçiler Cem’e gelenlerin mallarını da korumakla sorumluydular.[29] Cem’i engelleyecek durumları Dedelere bildirirlerdi. Bekçinin görevi Cem-Erkanı’nın dışındadır. Görevinin kutsallığı ve sorumluluğu nedeniyle duada unutulmaz, sevabı üstün olan bir hizmet olarak kabul edilir.

Cem Erkanında Hizmetlerin ve Ritüellerin Genel Sıralanışı / Cem’in Akışı

Daha öncede belirttiğimiz gibi 12 Hizmet genelde görgü Cemlerinde yapılır. Bölgelere göre hizmetlerin sıralanması ve isimlendirilmesi farklılıklar gösterse de öz itibariyle uygulama ve inanış aynıdır. Çeşitli vesilelerle yapılan Cem türlerini’de bir sonraki bölümde özetleyerek anlatmaya çalışacağız. Buna geçmeden önce Cem ibadetinin yapılış şeklini ve ritüellerin genel bir sıralanmasını aşağıda vermek istiyoruz. Mehmet Yaman Dede “Alevilikte Cem” isimli eserinde şöyle bir sıralama yapmaktadır :

1. Oniki hizmet sahipleri Cem’de gerekli araç ve gereçleri tamamlarlar
2. Cemaat, Cemevi’nde toplanır
3. Dede usulüne uygun bir şekilde Cemevine girip postuna oturur
4. Dede, genelde canlara eğitici bir konuşma yapar
5. Zakirler, saz eşliğinde deyiş söylerler
6. Süpürge (car) çalınır
7. Post (seccade) serilir
8. Dargınlar barıştırılır, sorunlar çözümlenir, canlardan rızalık alınır
9. Oniki hizmet sahiplerinin duaları verilir
10. Çerağ (delil) uyandırılır
11. Tezekar (ibriktar) tarikat abdesti aldırır
12. Kurban ve lokmaların duaları verilir
13. Dede, yol-erkân konusunda canlara bilgi verir
14. Gerekirse kısa bir mola verilir
15. Cem mühürlenir (Secde yapılır)
16. Üç düvazimam okunur (Secde yapılır)
17. Üç Tevhid çekilir (Secde yapılır)
18. Miraçlama okunur, Kırklar semahı yapılır
19. İstek semahları yapılır
20. Sakka suyyu dağıtılır
21. Mersiyeler okunur
22. Lokma ve Kurban (sofra) hizmeti sunulur
23. Lokmalar yenilip sofra duası verilir. Daha sonra ise şu hizmetler yerine getirilir ; Süpürge çalınır, post kaldırılır, oniki hizmetler duası verilir, çerağ dinlendirilir ve Cem ibadeti sona erer.[30]

Cem İbadetinin Türleri

Aleviler Cem ibadetlerini farklı amaçlara göre yaparlar. Her Cem töreninin kendine göre bir işlevi bulunmaktadır. Dolayısıyla ugulanan Cem türüne göre çok çeşitli ritüeller zaman içinde gelişmiş ve uygulanmaktadır. Zaman zaman bölgelere göre ritüellerin isimlendirilmelerinde ve uygulamalarında çeşitlilik göze çarpmaktadır. Bu da Alevi inanç ve kültürünün ne kadar zengin olduğunu bize göstermektedir. Fakat öz itibariyle yapılan Cemlerin tümü aynı amaçlara hizmet etmekle birlikte, genelde aşağıda verildiği gibi nitelendirilirler:

• İkrar ve musahip tutma Cem’i
• Görgü Cem’i
• Abdal Musa Cem’i
• Kerbela Cem’i-Matem erkânı
• Koldan kopma Cem’i-erkânı
• Dardan indirme Cem’i-erkânı[31]
• 48 Perşembe, Cem olma durumu

Yukarda belirtilen Cem erkânlarının tümü Alevilerce kutsal sayılmaktadır. Fakat özellikle pratikte uygulanan ve son derece önemsenen Cem türleri şunlardır: İkrar Cem’i, Görgü Cem’i, Adal Musa Cem’i, ve Kerbela Cem’i’dir. Burada ifade edilen Cemlerin hepisinde kurbanlar tığlanmaktadır (kesilmektedir). Şimdi sözü edilen bu Cem türlerini sırasıyla kısaca açıklamaya çalışalım.

İkrar ve Musahip Tutma Cem’i

Hakk-Muhammed-Ali yoluna talip olanların, Alevi-Bektaşi yolağına alınma törenine ikrar Cem’i denilmektedir. Genelde bu tören, musahiplerin, yani karı koca dört kişinin erkâna girmesi için yapılır.[32] Bu erkân dışardan Alevi-Bektaşi yoluna girmek istiyenler içinde uygun görüldüğü takdirde uygulanır. Genelde bu uygulamaya daha çok “Derviş Bektaşileri’nin Babagan kolunda” rastlanmaktadır.[33] Bu erkân objektif bir şekilde değerlendirildiğinde, karşımıza özgür iradeleriyle Alevi inancını seçip yaşamak isteyen insanların, toplum önünde söz verme ve bunu Cemaate ilan etmeleri çıkmaktadır. Yol`a bağlanmanın resmiyet kazanmasıdır. İkrar vermek Alevilerin toplum psikolojilerinde her zaman etkili olmuş bir unsurdur. Yoldan dönmek, ikrarını bozmak ayıplanır, hoş görülmez ve kişinin toplum düzeyinde sosyal statüsünü düşürür. İkrarın önemi Alevilerin yazınlarında sıkça konu edilen bir faktördür. Örneğin, Pir Sultan’nın şu sözleri herkes tarafından bilinmektedir:

“Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan!”

Görgü Cem’i

Alevilerin en önemli dini törenlerinden biri görgü Cemleri sayılmaktadır. “Görgü kurbanı”, “Tercüman Kurbanı” diye de adlandırılır. Bu Cem erkânında oniki hizmet yerine getirilir ve canlar (insanlar) görgüden geçirilir. Canlar ikrarlarını tazelemiş olurlar. Şikayetler, kırgınlıklar dile getirilir, küs veya kavgalı olanlar barıştırılır. Manevi bir temizliğin sağlanması hedeflenir. Hata ve kusurların bir daha tekrarlanmaması için tevbe edilir.[34]Dede, Tevbe suresinin 119. ayetini okuyarak başlar.

“ Ey insanlar Allah’dan sakının. Doğrularla beraber olun! “

Daha sonra ise şöyle devam eder:

“Tevbe günahlarımıza estağfurullah, elimizle, dilimizle, belimizle işlediğimiz günahlarımıza tevbe-estağfurullah, kalbimizle Cem-i azamızla işlediğimiz günahlarımıza tevbe estağfurullah, isyanımıza tevbe – estağfurullah…”[35]

Görgü Cemlerinde barışın ve huzurun sağlanması amaçlanır. Hakk meydanında ağlayan varsa güldürülür, dökülen varsa doldurulur, kusur varsa giderilir. Sosyal bir varlık olan insanın toplum içerisinde, iradesinden bağımsız yanlışları, hataları olur. İnsan arzularına, hırslarına kısaca egosuna yenik düşebilir. İşte tam bu noktada Görgü Cem’i insanların özlerini sorgulamaları için çok önemli bir olanak sağlar. İnsanın insan olduğunu anımsatır. Ahlaki davranmayı, gönül kırmamayı ve hataların telafi edilebileceğini öğretir. Hakk meydanında ve Pir makamında insanın özünü dara çekmesi, yani sorgulaması, muhakeme etmesi kolay bir iş değildir. Erdem, olgunluk ve kemalet gerektirir. Görgü Ceminin ana hedefi de zaten Alevilere göre budur.

Abdal Musa Cem’i

Alevilerin sıkça biraraya gelip yaptıkları bir ibadettir. Abdal Musa Ceminde, kural olarak bir yola alınma veya görgü yoktur. Birçok bölgede her hafta, perşembeyi cumaya bağlayan gecelerde Abdal Musa Cemleri yapılmaktadır. Özellikle kırsal bölgelerde kış aylarında “Dede” talipleri ziyaret ettiğinde, Cemler düzenlenir. Canlar Cem olup niyaz ederler, ibadetler yapılır, sorunlara çözüm aranır, kurbanlar kesilip lokmalar yenilir.[36] Abdal Musa Cemlerinde yapılan masrafların tümünü katılanlar üstlenir. Ayrıca kendi başına bir kişi kurban kesmek isterse, bu da müşterek alınan kurbanlara katılır.[37] Bu Cemlerin ana özelliği Muhabbet Erkânı olmasıdır. Gereksinim duyulduğunda veya istenildiğinde yapılabilinir. Aleviler için bu son derece önemli bir yere sahiptir. İnsanlar belli bir zamana bağlı kalmadan ibadetlerini yapıp, inançlarının gereklerini yerine getirebilmekteler.

Kerbela Cem’i / Matem Erkanı

Aleviler Muharrem ayında on iki gün oruç tutup Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehid edilmesini anarlar ve Matem içinde olurlar. Oniki gün boyunca her türlü eğlence ve zevkten geri dururlar. Su içmezler ve kesinlikle hiçbir cana kıymazlar. Buna bağlı olarak da et yemezler ve Hz. Hüseyin’nin çektiği acıları adeta hissetmek isterler. Muharrem ayında, Muharrem orucu bittikten sonra Hz. Hüseyin’nin anısı için Matem Cem’i düzenlenir. Kurbanlar kesilip lokmalar yenilir ve dualar eda edilir. Son yıllarda Muharrem ayı ve Matem dönemi, yeni kurulan Cemevleri ile birlikte toplumun biraraya gelmesi yönünde önemli bir işleve sahip olmuştur. Özellikle Avrupada yaşayan Aleviler için son derece önem kazanmıştır. Her yıl Muharremde Cemevleri dolup taşmakta, konferanslar verilmekte, ibadet edilmekte ve her şeyden önce toplumun birliği sağlanmaktadır.

Koldan kopma Cem’i / Erkânı

 Koldan kopma Cemleri diye anılan bu erkânlarda gençleri toplantıya alıştırma, onlara adap ve erkân hususunda bilgi ve duygu vermek amaçlanır. Gençler bu mecliste kuralları, sema usüllerini, nefes ve buyruk çağırmasını öğrenirler. Dede gülbenk çektikçe gençlerde büyüklerini takip edip “Allah Allah” nidasıyla Cemin ruhi duygusuna iştirak ederler.[38]Bu Cemlerin ana hedefi “Yol`a” genç insanları hazırlamak ve yol kurallarını öğretmektir. Alevi inancını öğrenme açısından pedagojik işlevi çok büyüktür.

Dardan İndirme Cem’i / Erkânı

 Bu erkân Hakk’a yürümüş bir insanın sorgusunun görülmesidir. Ölen kişinin çocukları ve vasisi dar’a durur, sorgusu yapılır. Sağlığında ağlattığı varsa güldürülür, kırdığı varsa gönlü alınır, borcu varsa geride kalanlar tarafindan makul bir çerçevede ödenir.[39]

 Perşembeleri Cem Olma Durumu

Her Perşembe günü, Cem yapıldığını daha öncede belirtmiştik. Bu uygulama birçok bölgede halen devam etmektedir. Yaptığımız araştırma çerçevesinde çoğu insanın özellikle perşembeleri toplanıp Cem’in yapılmasına dair vurguda bulunduğunu görme imkânımız oldu. Örneğin Almanya’nın Dusiburg kentinde bulunan Cemevi’nde her perşembe günü Ehl-i-kâmiler öncülüğünde Cem olunmaktadır. Bu uygulama geçmişte olduğu gibi yaygınlaşırsa, insanlar daha sık biraraya gelme imkânı bulup, inançlarını ve kültürlerini yaşama, yaşatma, geliştirme ve gelecek kuşaklara aktarma olanağı bulurlar. İnançsal ve kültürel kimliğini tanıyan insanlar aynı zamanda güçlü bir kişiliğede sahip olurlar. Kendilerine olan özgüvenleri artar, takiye yapıp gizlenmek zorunda kalmazlar. Diğer inanç kesimleriyle daha sağlıklı ve düzeyli ilişki kurabilirler.

Günümüzde artık Cemevleri yaygınlaşmakta olup birçok alanda hizmet vermekteler. Yalnız bize göre hizmetin en kutsalı ve mübarek olanı, yol ulularının da belirttiği gibi, Hakk-Muhammed-Ali yoluna ikrar verip doğru ve ahlaklı bir yaşam sürmektir. Çünkü Alevilerin teolojik mantığına göre, dört kitabın dördü de haktır. Dört kitabında özünde ise, insanları erdemli ve yüksek ahlak sahibi olmaya davet etmek vardır. İşte bu bakımdan yapılan bütün Cem türlerinin çok geniş ölçüde pedagojik işlevlerinin bulunduğunu, adeta okul görevi gördüğünü rahatlıkla söylemek mümkündür. Erdemli insanları yetiştirme istikametinde Alevi Cemleri, karşımıza çeşitliliği ile birlikte eşiz değerde bir zenginlik ve kültür hazinesi olarak çıkmaktadır.